Իսլամական քաղաքակրթություն

Աշխարհի սկզբից մինչև հիմա յուրաքանչյուր ազգ, յուրաքանչյուր ժողովուրդ ունեցելէ դավանանք՝կրոն, որը առաջնորդել է մարդուն, որի արծարծած թեմանները ունեցել են կենսական բնույթ:   Կա պնդում, որ կրոնը առջացել է մարդու երևակայությունից. ≤Մարդ արարածը, իբրև մի թույլ էակ, շրջապատված լինելով ահեղ բնութեան բազմազան արհավիքներով, ամեն մի քայլափոխում հանդիպելով անհասկանալի, անընբռնելի երևույթների, բնականաբար երևակայությունը պիտի ստեղծէր մի կամ մի քանի գերբնական ոյժեր, որոնց գթութիւնն ու օգնութիւնն անհրաժեշտ էր կրիտիկակա րոպէներում≥¹: Հենց այսպես է ստեղծվել նախնական կրոնը:

Կրոնը լինելով մտքի, երևակայության, հոգեկան պահաջների արդյունք չէր կարող մնալ անփոփոխ: Այն ձևափոխվել է, բարեկարգվել է նույն չափով, ինչ զարգացել է մտավոր աշխարհայացքը:  Կրոնը մեծ դեր խաղալով մարդու կյանքում, խաղացել է նաև ազգերի հարաբերությունների վրա: Պատմության մեջ ճակատամարտերը բացի տարածքային ամբողջականության հարցից եղել են նաև դավանքի պատճառով: Հայկական պատմության մեջ շատ է հիշատակվում Իսլամականությունը՝ համարելով իսլամի զավակներին հայերի առաջին թշնամին, մինչ օրս էլ մենք շրջապատված ենք մուսուլմանական երկրներով, որից էլ գալիս է քաղաքական դիրքորոշումներն և այլն: Իսլամը լինելով ամենավերջին և ամենանոր կրոնը, ետ չի մնում իր գաղափարներով և հետնորդններով:  Իսլամի²  հայրենիքը ընդունված է ասել, որ Արաբիան է:  Տեղանքում ապրող արաբները բաժանված էին մանր ցեղերի, որոնցից յուրաքանչյուրը բացի առանձին Շեյխից ուներ նաև առանձին պաշտպանմունք: Նրանց առաջին գաղափարը անմահություն էր, որին հասնելու համար խետք է վարեին առաքիի կյանք: Հին ժամանակներից սկսած Արաբիայի գլխավոր քաղաքը եղել է Մեքան, որը նշանավոր էր իբրև սրբատեղի, որովհետեև հենց այդ քաղաքում էր գտնվում Իսմայէլեի կառուցած ՔԷաբեն^3:   Արաբական մանր ցեղերը ներքին անբարենպաստ իրավիճակի պատճառով չէին կարողանում համախմբվել և ստեղծել մեկ ընդհանուր կրոն: Ժամանակակից Իսլամական սուրբ գրքերում ասվում է, հրաշք մարդու մասին, որը ուներ հրաշք ձեռքեր, խոսքը Մահամեդի⁴ մասին է, որն էլ համախմբեց ամբողջ արաբական աշխարհը և ստեղծեց մեկ ըդհանուր կրոն՝ Իսլամականություն:  

Երբ ընտրված գրականությունցի կարդում էի Իսլամի պատմությունը, հանդիպեցի շատ նմանություններ Աստվածաշնչի փաստերի հետ:  Քրիստոնիանների համար Հիսուս Քրիստոսը Աստծու զավակն է և իր կողմցի ուղարկվել էր երկիր, Իսլամի մեջ Մահմեդը Ալլահի որդին է, որը ուներ շնորհ բուժելու, այնպես, ինչպես Քրիստոսը:  Քրիստոսին բազմիցս են հալածել իր քարոզների համար, որին արժանացել է նաև Մահմեդը:  Ասվում է նաև որ Մահմեդը, Աբրահամը և Հիսուսը դուրս էին եկել ճամփորդության Երուսաղեմ, և հենց դրա ժամանակ է առաջին անգամ Մահմեդը լսել Աստծու ձայնը և բացակաչել.  ≤ջուրը՝ մովսիսիական, գինին՝քրիստոնեական, կաթը՝իսլամական կրօնն է Եթէ Մահմեդը խմեր ջուրը կըխեղդվեր, եթէ խմէ գինին, կընկնի մոլորության մեջ, իսկ կաթը թէ նրա և թէ նրա բոլոր հետեւողների կըկանդնեցնէ Աստծոյ ուղիղ ճանապարհի վրա:.≥  Նմանությունները շատ են նաև գաղափարների մեջ(սրան այս անգամ չեմ անրադառնա):  Մահմեդի ճամփորդություններից և երևակայությունից է ստեղծվել իսլամական գաղափարախոսությունը, ավանդույթները, առաջին չադրան կապել է իր կինը Քադիջեն, որը իսլամական ժողովրդի ամենաամուր ավանդույթն է:  Մեքայի սև քարի վրա մահանում է իր կինը, Մահմեդը գնում է ուխտագնաթության դեպի Մեքա: Մինչ օրս իսլամական ժողովուրդի ուխտատղին Մեքայի Սև քարն է:

Մահմեդի Հիջրան (փախուստը) պատահեց 622 թվականին, այս թվից են մահմեդականներն հաշվում տարեթիվը:  Մահմեդը արշավանքներ կատարեց թշնամի ցեղերի դեմ, ստիպելով ընդունել Իսլամ: Նա քարոզում էր, որ նույնիսկ սրով, բռնի ուժով դավանափոխ լինեն:  Ղուրանի  պատվիրանները նա մեծ մասամբ հարմարեցնում էր շրջապատին, սակայան նախապատիվ էր համարում սեփական շահերը: Օրինակ սկզուղ Ղուրանում թույլատրվում էր միայն մեկ կին ունենալ, սակայն երբ Մահմեդը զգաց մի քանի կին ունենալու կարիք Ղուրանում պատվիրաններ ավելացրեց բազմակնության վերաբերյալ: Սկզբում արաբիայի կանայք ազատ-համարձակ էին, զրուցում էին անծանոթ տղամարդկանց հետ չէին հագնում չադրա, բայց երբ Մահմեդը սկսեց կասկածել իր կոնջը դավաճանության մեջ  Ղուրանի պատվիրաններում սահմանափակեց կնոջ ազատությունը:   Մահմեդը սկսեց քարոզել 612-622 թվականներին, մահացավ 632 թվականին⁵, թողնելով բազմաթիվ մահմեդականներ, գրեթե կազմավորված կրոն:  Մերօրերումմարդկության գրեթե կեսը (200 մլն.) քարոզում է Իսլամ:  

ՄահմեդականությանտարածմանպատճառներըոչթեմարգարեություննուվեհություննայլԱրևելյանժողովրդիվառերևակայությունըևբնատուրհակումներինհամապատասխանխոստումները:

ԳրեթեամբողջաշխարհումմահմեդականկրոնըամփոփվածէՂուրանի⁶մեջ: Ղուրանիհիմանակգաղափարախոսություննէ՝ՀավատալԱլահին,  հավատալհրեշտակներին, հավատալմարգարեին, հավատալՂուարանին,  հավտալհարությաննևդատաստանինևվերջապեսհավատալնախասահմանվածճակատագրին: Մահմեդականներիմոտերկրորդբառը ≤Ալահալէմն≥  է (Աստվածգիտե), կարելիէտանելզուգահեռներ. քրիստոնյանները  սրափոխարենասումեն ≤Աստվածկպատժի:≥

Բերեմ մի քանի օրիանկենր Ղուրանի Սայաթներից⁷

 

• ՇուտովքոՏէրըքեզկըտայեւդուգոհկըլինես
• Միթենաքեզորբչըգտաւեւպատսպարվեց:
• Իսկքեզմոլորւածգտաւեըառաջնորդեց:
• Եւքեզգտավաղքատեւհարստացրեց:
• Դուէլորբինմիանարգիր՛
• Մուարցողինէլդուրսմիանիր…
• Դուքունեքձերկրոնը, եւեսունեմիմկրոնը

Ամեն կրոն ունի իր աղանդները Իսլամը նույնպես բացառություն չէ:  Ամենաշատ աղանդ ունեցող կրոնքը Իսլամն է: ԱղանդներիցենօրիանկՇիանները, որոնքհամարվումենամենահինը,  Սիուննիները, Խարիջիտները, Կարմատները(սրամեջկայինբազմաթիվՔրիստոնիաններևՀրեաններ, իրենցգոյությունըավարտվելէդեռևսԽաչակրացարշավանքներիժամանակ, քանի-որնրանցգաղափարախոսությունըմարդասպանություննութալանէրօրատարներից), ամենանորաղնադըՔեարիմխանականներնեն(սատարածվածէՊարսկաստանում)

ՄահմեդակններնէլՔրիստոնիաններինմանպայքարմեջենաղադավորներիհետ: ԻսլամականժողովուրդըպատժումէնրանցովքերշեղվումեՂուրանիցևհետևումենմինորգաղափարի:

Իսլամը ունի իր վարդապետությունը, որով մարդկանց բաժանում է չորս դասակարգի. ա)միսուլէմներ, որոնք իրավունք ունեն վայելելու ամեն տեսակ արտոնություններ, բ)զըըմներ, սրանք իսլամական պետությունների հպատակներն են, գ)հարբիաններ, սրանք իսլամական երկրներից դուրս ապրող մահմեդականներ են, դ)մուստաիմներ – օտարահպատակ քրիստոնիաններ:  Նրանք ասում են, որ որքան բարձր է ազգի կուլտուրան այնքան էլ մեծ է բարություննը դեպի օտարները:  

Հարեմ, ստրկություն, պատերազմ և ատելություն դեպի ուսումն ու գիտությունը- ահա այն գլխավոր բառերը, որոնք պատճառ են եղել մահմեդականության հետամնացության: Մահմեդական տղարամրդու ուղեղը զբաղված է հարեմի գործերոով, իսկ հարեմի կանայք մտածում եմ միայն իրենց արտաքինի մասին, այպիսով երկու սեռերն էլ չունեն մտավոր աշխատանք:  Մահմեդականության առաջնորդները ունեն մի արտահայտություն ≤Մեզ վտանգավոր է դա իմանալ≥, այս նախադասության շնորհիվ ազատվում են, բոլոր մտավոր երևույթներից:

Իսլամը  տարիների ընթացքում չի զարգացել, դրա համար սովորաբար Իսլամականությանը ասում են նաև հետամնած կրոն: Ի տարբերություն քրիտոնեա ազգերի իսլամին հետևողները կառչած են Ղուրանի օրենքներից, նրանց կարելի է անվանել կրոնապաշտ: Սուրբ գրքի օրենքներով են պատժվում, սիրվում, ներվում, ամուսնանում: Իմ կարծիքով Իսլամականությունը շատ խորը և հետաքրքիր երևույթ է որը ես շատ մեծ հաճույքով ուսումնասիրեցի: Լինելով Քրիստոնեա պարտավոր եմ հարգել Մահմեդական ժողովրդին և բարիգադ չդնել  մահմեդ-քրիստոնա մարդկանց միջև:

≤Երբ ազգերի մրցման զէնքը գլխաւորապէս գիտութիւնն ու կրթութիւոնն է, մահմեդական տարրը չի կարող առաջադիմել, որովհետև շղթյված է Ղուրանի կաշկանդիչ գղափարներով. Իսլմաը դաւոանող պետությունները չեն կարող երկար գոյութիւն ունենալ, որևհետև թալանն ու կոտորածն է նրանց յատկանիշը≥

Դոկ. Պրիդոն

1. Մեջբերումն արել եմ.  Ե. Թոփչեան ≤Իսլամ≥ գրքից (1895թվ.)
2. Իսլամ- նշանակում է Աստծուն անձնատուր լինել
3. ՔԷաբե – Կա պնդում, որ Քէաբեն կառուցել է Իսմայելը Գաբրիել հրեշտայապետի օգնությամբ: Ասվում է, որ Քէաբեն  խորանարդաձև մի շինություն է, որի մեջ կա 360 կուռք:
4. Մահմեդ- ≤Մեծ է Աստւած, չըկայ Աստւած, բացի Աստծուց և ես նրա մարգարէն եմ≥:  Հենց Մահմեդն է Ալլահի կողմից ուղղարկված Մարգարեն:
5. Մահանալուց առաջ իր հետևողներին քարոզել էր ՝ ա) Արաբիայից հալածել բոլոր կռապաշտներին, բ) Հին Իսլամականների իրավունքները հավասարեցնել նոր ընդունողների հետ, գ) Մշտապես աղոթք անել
6. Ղուրան- ՄահմեդականներիՍբ.գիրք: Միժողովածուէզանազանքարոզերով, դատողություններով, պատվիրաններով:
7. Սայաթ- Ղուրանը կազմված է Սուրաններից (գլուխ), իսկ սայաթն էլ Սուրայի կետն է:

Օգտագործված գրականության ցանկ.

Ե. Թոփչեան – Իսլամ. Պատմական պատկերազարդ տեսություն (Թբիլիս 1899)

 

Ավարայրի ճակատամարտ կամ պարզապես բախում հայ-պարսկական ուժերի միջև

«… իսկ եթե մահկանացու հրամանատարի համար այնպիսի քաջ գործեր էինք կատարում, ինչքան ավելի ևս պետք է կատարենք մեր անմահ Թագավորի համար, որ Տերն է կենդանիների ու մեռելների և բոլոր մարդկանց դատելու է իրենց գործերի համեմատ»:    Հենց այս տողերով է Վարդան Մամիկոնյանը ոգևորում իր բանակը ճակատամարտից առաջ: Ավարայրի ճակատամարտը ներկայացված է այսպես. «Պարսկական բանակը դեպի Հայաստան շարժվեց 451թ. գարնանը: Տեղի ունեցավ մեծ ճակատամարտ, որը դասվեց փառահեղ ճակատամարտերի կողքին»: Ինձ թվում է`բոլորին հայտնի է ճակատամարտի ընթացքը, բայց կփորձեմ թռուցիկ ներկայացնել. «451թ. մայիսի 26-ի վաղ առավոտյան սկսվեց Ավարայրի ճակատամարտը: Հայոց այրուձին անցավ Տղմուտը և մխրճվեց թշնամու մարտական շարքերի մեջ: Պարսից բանակի որոշ զորամասեր չդիմացան հայերի ճնշմանը և նահանջեցին: Վարդան Մամիկոնյանը շրջանցեց հակառակորդին և հարվածեց պարսից բանակի պահեստազորին: Պարսիկների շարքում խուճապ սկսվեց, և թվում էր, թե հայերը հաղթում են: Բայց այդ ճակատագրական պահին զգացվեց պարսկական զորքերի թվական գերազանցությունը: Մուշկան Նյուսալավուրտի հրամանով պարսիկները վերադասավորեցին ուժերը, օգնության եկավ «Մատյան գունդը»: Նրանք շրջապատեցին սպարապետի փոքրաթիվ զորագունդը և սկսեցին աստիճանաբար սեղմել օղակը: Կատաղի ու օրհասական մարտ ծավալվեց: Հայ նախարարները և զինվորները կռվում և զոհվում էին՝ ծանր կորուստներ պատճառելով հակառակորդին: «Չգիտակցված մահը մահ է, գիտակցված մահը՝ անմահություն»,- այս էր նրանց նշանաբանը: Բայց նրանց շարքերը հետզհետե նոսրանում էին: Անհավասար կռվում հերոսաբար ընկան Վարդան Մամիկոնյանը, բազմաթիվ նշանավոր նախարարներ: Ասեմ նաև, որ այս տեղեկությունները դասագրքից են և ամենևին էլ չեն համընկնում իրականությանը: Մեկ այլ հոդվածներում նույնիսկ հստակ մարտի վայրը գրված չէ, գրված չէ նաև զորքի թիվը, ավելի ճիշտ ասվում է, որ 66 հազար, բայց ուսումնասիրելով այդ ժամանակաշրջանը` պարզ  է դառնում, որ այդ ժամանակ հայերի զորքի առավելագույն թիվը եղել է 77 հազար, իսկ ճակատամարտում առավելագույնը կարող էր լինել 55 հազար: Ինչևէ, այս հարցերը թողնում եմ պատմաբաններին, իսկ ես կփորձեմ ներկայացնել ընթացքը՝ եթե ամեն ինչ լիներ Վասակ Սյունու նախաձեռնությամբ ի՞նչ կլիներ: Երբ ճակատամարտը սկսվում է Վասակ Սյունին իր զորախմբով կատարում է լավ գործունեություն, սակայն Վ. Մամիկոնյանը ստանում է նամակ Սյունուց, որտեղ նշվում է, որ Սյունին ետ է քաշվում պատերազմի գաղափարից և ցանկանում է դիվանագիտորեն մոտենալ հարցին: Այս դեպքում ես կլինեմ շատ լավատես և կասեմ, որ եթե ամեն ինչ ընթանար  այնպես, ինչպես ցանկանում էր Վասակ Սյունին, ապա կլիներ մի քանի անգամ ավելի լավ: Եվ այսպես, ինչի՞ մենք հասանք այդ ճակատամարտից հետո: Ոչնչի, միայն ունեցանք Վարդանանց նահատակների տոնը, և  Սբ. Գրիգոր լուսավորչի, Սբ. Բարդուղեմեոսի և մի շարք այլ սրբերի կողքին ավելացավ նաև Սբ. Վ.Մամիկոնյանի անունը: Վասակ Սյունին ավելի հեռատես էր: Եթե մենք պայմանագիր կնքեինք Պարսկաստանի հետ, առաջին հերթին կունենայինք ևս մեկ ուժեղ հարևան, կստեղծվեին տնտեսական կապեր, կունենայինք առևտուր և ի վերջո չէիք կորցնի մեծ թվով զորք: Այդ ժամանակ երկիրը պառակտված էր, մենք չունեիք միասնական պետականություն, եկեղեցի, իսկ այս հարցով կարող էր օգնել Պարսկաստանը: Շատերը, երբ լսում են հայ-պարսկական պայմանագիր, անպայման նշում են այն, որ այդ պայմանագրի կետերից կլիներ նաև զրադաշտականության ընդունումը, բայց ինչո՞ւ, չէ՞ որ պայմանագիրը կնքվում է մեկը մյուսին հասկանալու և փոխըմբռնելու համար: Եվ հետո, եթե լիներ այդ պայմանագիրը, մենք ավելի շուտ կունենայինք թագավոր և պետականություն, քան եղավ պատերազմից հետո: Ես Ավարայրի ճակատամարտը չեմ համարում փառահեղ, այն փառահեղ չէր, այն ուղղակի բախում էր Հայաստանի և Պարսկաստանի միջև: 

Հ՚.Գ. Այս նյութս գրել եմ մեկ տարի առաջ, սակայն ևս մեկ անգամ հրապարակեցի

Չարենցի արևը

Շատ գրողներ են  քննարկել և արծածել արևի թեման իրենց գրվածքներում: Արևը օգտագործում են որպես սիմվոլ, և  արտահայտում են ընթերցողին ջերմություն, լույս, կյանք: Չարենցը իր սիմվոլիզմական ոճի մեջ բացառություն չէր: Չեմ չափազացնի,եթե ասեմ, որ արևի մասին ութնյակները Չարենցի  մեծագույն գործերից են, որոնք փառք են բերել գրողին: Ի տարբերություն Մ. Մեծարենցի (որն իր բանաստեղծություններում օգտագործում է արևի սիմվոլիկան` իբրև ջերմություն, լույս) Չարենցը արևը օգտագործել է կրքի, բուռն ցանակությունների և կնոջ սիմվոլներով. Օր` ≤Գիշերն ամբողջ հիվանդ խելագար, ես երազեցի արևի մասին≥:   Ութնյակներն ավելի բարդ է հասկանալ, քանի որ չունեն հավաքական սյուժե և իմաստ:  Ութնյակների մեջ խոսում է ցանկությունների պոռթկման, դրանց հետևանքների մասին, խոսում կանացի գեղեցկության մասին. ի դեպ Չարենցը ութնյակների մեջ կնոջ կերպարը ներկայացնում է իդեալական մոտեցումներով, այնպիսի գեղեցկությամբ, ինչպիսին կարելի է տեսնել կտավների վրա: Ութնյակներրը կարդալիս անհնար է չնկատել շ-երի, կրկնությունը ` ≤Տենչացի նրա հրաշքը խնդուն` որպեսզի սիրեմ շշուկն իմաստուն≥, այսպիսի կառուցվածքով կարդալը ավելի դժվար է, կարդալիս խնդիր է առաջանում լեզվական ապարատի հետ, սակայն այս խնդիրն էլ է անցողիկ, անհրաժեշտ է միայն փոքր-ինչ շատ կարդալ Չարենց, սովորել չարենցյան պոեզիա, այն իրոք լավն է:

Խոսքս ավարտեմ Չարենցյան Արևի մասին ությակներից մեկով. բարձրճիչեր, ուհրդեհներ, ուծիածան.-Վառվումէշոգկաթսաներումկյանքըքուրա.-

-Ախ, վա՛յ նրանց, որ չապրեցին ու չտեսան…